اخلاق محتشمی (کتاب)

اَخلاقِ مُحتَشَمی، کتابی اخلاقی اثر خواجه نصیرالدین طوسی و به زبان فارسی که حاوی موضوعات مختلف اخلاقی است. پندها و اندرزها، سخنان حکیمانه و تمثیلات فراوان، در این کتاب ذکر شده است. همچنین جنبه عملی این کتاب، از جنبه نظری آن بیشتر است.

این کتاب دارای چهل باب در موضوعات مختلف اخلاقی است. سه رساله دیگر نیز پس از ابواب چهل گانه آمده است.

درباره مؤلف

محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) از اندیشمندان صاحب نفوذ مسلمان است. وی نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است که از میان آنها می‌توان به اخلاق ناصری، اوصاف‌ الاشراف، اساس الاقتباس، شرح الاشارات، تجرید الاعتقاد، جامع الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و التذکرة فی علم الهیئة در علم نجوم اشاره کرد. او همچنین رصدخانه مراغه و نیز کتابخانه مراغه را با بیش از چهار صد هزار جلد کتاب بنا نهاد.

نام‌گذاری و ساختار

از آن جا که خواجه نصیر، این کتاب را برای خواجه ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محتشم قهستان تالیف کرده، به اخلاق محتشمی شهرت یافته است.

اخلاق محتمشی دارای چهل باب است. در این کتاب، نخست درباره هر موضوع، آیه‌هایی از قرآن، سپس احادیث نبوی و ائمه اطهار، آنگاه کلام حکما ذکر شده است.

از فرازهای پایانی مقدمه خواجه برمی‌آید که تنظیم کتاب در چهل باب بر اساس روایت مشهور «مَن اَخلص لله أربعين صباحا ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه» است. هر کس چهل صبح (روز) برای خدا اخلاص بورزد چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش ظاهر می‌شوند. محقق طوسی در پایان مقدمه‌اش چنین نگاشته است: اين است فهرست ابواب. و هر كه را توفيق رفيق باشد، تا هر روز تفقّدِ حالِ خصلتى از اين خصال در باطن خود بتقديم رساند، در مدت چهل روز اكتساب خيرات بى‌شمار، و اقتناء كرامات بسيار كرده باشد «مَن اخلص لله أربعين صباحاً ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه.»

محتوای کتاب

اخلاق محتشمی، علاوه بر آیات و احادیث، از رأی‌ها و گفته‌های بوذرجمهر، انوشیروان، روشنک دختر دارا و مانند اینها و از گفته‌های سقراط، افلاطون، ارسطو، دیوجانس، اسکندر، فیثاغورث و... نیز بهره برده است. خواجه نصیر کوشیده است بدون هیچ تعصبی همه آرای برگزیده و صحیح را درباره اخلاق نظری از کلیه منابعی که در عصر او در دسترس دانشمندان بوده است، خواه قرآن کریم و احادیث نبوی و خواه عقاید صوفیان و زاهدان و خواه اندیشه‌های ایرانیان باستان و فیلسوفان هند و یونان، گرد آورد و به ویژه از گفته‌های اخوان الصفا و سخنان داعیان اسماعیلیه، بسیار استفاده کرده است.

وی در کتاب، به ویژه در باب‌های دوم و سوم، اعتقاد خویش را به تشیع نشان داده و بی‌نظری و عدم تعصب او در نقل گفته‌های داعیان و حکیمان و فیلسوفان، دلیل بر مشرب حکیمانه و وسعت نظر و پیروی از روش علمی در تألیف کتاب است.

چهل بابی که در اخلاق محتشمی آمده، با باب نخست که در دین و شناسایی آفریننده است آغاز می‌شود و با باب چهلم که در حکایت‌ها، نادره‌ها، نکته‌ها و پندهاست پایان می‌یابد.

پس از پایان یافتن ابواب چهل‌گانه کتاب اخلاق محتشمی، سه نوشته دیگر با نام‌های زیر ذکر شده است:

1. «ترجمة الادب الوجیز للولد الصغیر» که اصل آن از ابن مقفع و ترجمه آن از خواجه است و حاوی پندها و دستورهایی است به کودکان و جوانان، درباره خوی‌ها و آیین‌های زندگی و...
2. «رساله در تولی و تبری» که در آن، خواجه طوسی مسئله تولّی و تبرّی را - که از نشانه‌های تشیع است - به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل می‌کند. نکته قابل توجه اینکه نثر این رساله، با دیگر رساله‌های وی بسیار متفاوت است و جنبه علمی آن بر جنبه ادبی غلبه دارد، زیرا نویسنده از هر روشی که به تصنّع انجامد، در این رساله، پرهیز می‌کند و حتی از عطف‌های تفسیری مکرّر و ناسودمند، دوری می‌جوید. در این رساله، اسلوب نثر خواجه، چنان است که بیشتر کلمه‌ها و فعل‌ها را با پیشوندهای «فرا» و «باز» و «در» به معنی‌های مختلف به کار می‌برد و گاه به شیوه تازی، مفعول مطلق نوعی به کار می‌گیرد.
3. «مقالة فی فضائل امیر المؤمنین علی(ع)» که در آن، حدیث‌های فراوانی در فضایل علی(ع)، گرد آمده و یک نمونه از آن این است که طبق روایتی از پیامبر(ص)، حضرت علی(ع)، با چهار تن از پیامبران نخستین (حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت عیسی) برابر است.

ابواب کتاب

این کتاب دارای ۴۰ باب است در موضوع‌های مختلف دینی و اخلاقی نوشته شده و پند و اندرز، سخنان حکیمانه، امثال و تمثیلات فراوان به چشم می‌خورد.

پانویس

منابع

• طوسی، نصیرالدین، اخلاق محتشمی، تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• اخلاق محتشمی، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ش.

پیوند به بیرون